प्राचीन संस्कृतीचा खजिना...

प्राचीन काळात नेमके काय घडले होते, माणसाचा जन्म होण्याआधीचे जग कसे होते आणि त्याचा शोध कसा लागला, विविध देशातील स्मारके आणि पुरातन वस्तू, इतिहासातील नैसर्गिक घडामोडी, शतकानूशतकाची आपली जुनी सभ्यता, नाणी आणि भांडी यांचा अदमास घेणे एरवी प्रयेकालाच शक्य होत नाही.

परंतु संग्रहालचे एकाच छताखाली  हि सर्व माहिती आपल्याला उपलब्ध करून देत असतात.  नागपुरातील मध्यवर्ती संग्रहालय, ज्याला 'अजबा बंगला ' असे देखील संबोधले जाते, ती वस्तू केवळ नागपूर शहरासाठीच नाही तर संपूर्ण विधर्भासाठीही अभिमानाचा विषय आहे. हे संग्रहालय १८६३ साली ब्रिटिश कालखंडात अस्तित्वात आले.

मध्यवर्ती संग्रहालयाची इमारत 'व्हिकटोरियन वास्तुकलेचा उत्कृष्ट नमुना' असून नागपुरातील सिव्हिल लाईन्स भागातील बिधानभवनाच्या पश्चिमेला आहे. या संग्रहालयात प्राकृतिक इतिहास आणि अलौकिक अशा जलसंपत्तीसाठी स्वतंत्र दालने राखीव ठेवण्यात आले आहे. 'सी. पी. अँड बेरार प्रांताच्या विविध भागातून गोळा केलेली हत्यारे, टेराकटोरी भांडी, स्मृतीचिन्हे, शिलालेख, नाणी, कॉपर, प्लेट्स, हस्तलिखिते, आणि पेंटींग्स , यांचा मौलिक संग्रह या संग्रहालयात बघावयास मिळतो. या संग्रहालयात मुलांसाठीदेखील विशेष आकर्षण आहे. जस्टिस ऑफ मंकी, सोअर ग्रेप्स ऑ फॉक्स, हेअर अँड टॉरटाईज, इत्यादी लोककथांचे सचित्र प्रदर्शन येथे बघायला मिळते. भंडारा ,कळमेश्वर, हौशंगाबद आणि नर्मदा खोऱ्यात सापडलेल्या विविध पुरातन वस्तू, कुऱ्हाडीचे नमुने यांचा संग्रह येथे बघायला मिळतो. देवदेवतांची नवव्या आणि दहाव्या शतकातील मूर्ती संग्रहालयात बघायला मिळतात. याशिवाय येथे तिसऱ्या शतकातील भगवान बुद्ध आणि जैन यांच्या प्रतिमादेखील जतन केल्या आहेत.

जबलपूर, भेडाघाट येथील नर्मदेच्या धबधब्यात सापडलेल्या कुशान कालखंडातील दोन मूर्तीदेखील येथे प्रकाशित केल्या आहेत. 

शिलालेखांचे दालन तर अतिशय समृद्ध आहे. या संग्रहालयातील अतिशय पुरातन नोंद आहे, मौर्यकालीन शिलालेखांची. हे शिलालेख चंद्रपूर जिल्ह्यातील देवटक येथे सापडले असून त्यावर सम्राट अशोकाचा शासन काळात प्राण्यांच्या शिकारीवर प्रतिबंध घालणाऱ्या अध्यादेशाचा उल्लेख आढळतो. दुसरा शिलालेख हा विदर्भातील वाकाटकाचा काळातील गौरवशाली राजवटीच्या वेळेचा आहे. त्यात धर्मस्थान म्हणजे मंदिराचा बांधकामाचा उल्लेख आढळतो, चौथ्या शतकाच्या मध्यातील राजा रुद्रेसन यांच्यासह इतरही शिलालेख येथे संग्रहित केले आहेत.

वाकाटक, नंदिवर्धनचे राष्ट्रकूट, परिवर्जका महाराज, त्रिपुराचे कलचुरी, रत्नपूरचे कलचुरी, कल्याणीचे चाणक्य, शराभपुरिचे राजा, चंदेर , यादव यांचा कॉपर प्लेट्स चा समृद्ध संग्रह येथे आहे. यासोबतच मध्यकालीन नाण्यांचा उत्तम संग्रह येथे आहे.

संग्रहालायच्या नवीन बांधकाम केलेल्या भागातील पहिल्या माळावरील गॅलरीत पेंटिंग प्रसिद्ध करण्यात आलेले आहेत. संग्रहालयात 'निरांजली ' शिरकांतर्गत 'लेडी विथ लॅंप्स ' हे प्रसिद्ध चित्रकार हळदणकर यांचे कॅनव्हासवरचे ऑइल पेंटिंग असलेले मास्टरपीस या गॅलरीत जतन करून ठेवलेले आहे. अनेक पुरस्कार प्राप्त पेंटिंग देखील येथे आहे. त्यात एम एस हुसेन, तय्यब मेहता, अमृता शेरगील, एम आर आचरेकर, जतीन दास आणि स्थानिक चित्रकारांसह इतरांच्या पेंटींगचाही समावेश आहे. नागपूरमधील चित्रकला महाविद्यालयाचे माजी विद्यार्थी असलेले जगप्रसिद्ध चित्रकार एस यम रजा यांनी काही ड्रॉइंग आणि पेंटींग्स संग्रहालयाला भेट दिल्या होते. तेदेखील प्रदर्शित केले आहेत.  संग्रहालयातील भूगर्भ शास्रासंदर्भातील दालन तर अतिशय सुंदररित्या सजवलेले आहे.

शाळा, कॉलेजातील विद्यार्थी, अभ्यासकांनी, कलेची आवड असण्याऱ्यांनी या मध्य भारताचा अभिमान असलेल्या या अजब बंगल्यातील जगब गोष्टी बघण्यासाठी अवश्य भेट द्यायलाच हवी.